Giữa sự phát triển mạnh mẽ của đô thị hóa và công nghệ, liệu những giá trị truyền thống còn chỗ đứng? Làm thế nào để một chiếc nồi đất mộc mạc có thể kể chuyện, giữ hồn văn hóa và… khơi mở cánh cửa du lịch? Gốm M’nông, với linh hồn của núi rừng và đôi bàn tay của những người phụ nữ bản địa, chính là lời giải đáp cho những câu hỏi ấy.
Không phải là sản phẩm được nhào nặn từ dây chuyền công nghiệp lạnh lùng, gốm M’nông là kết tinh của đất, lửa và ký ức. Và hơn bao giờ hết, nó đang dần được tái sinh – không chỉ trong những gian bếp Tây Nguyên, mà còn trong trái tim của những người tìm về bản sắc.
Gốm từ đất – Hồn từ làng
Không có lò nung điện, không khuôn ép hiện đại, mỗi sản phẩm gốm M’nông đều được nặn bằng tay, từ đôi bàn tay khéo léo và tỉ mỉ của những người phụ nữ trong buôn làng.
Chất liệu truyền thống:
Đất sét được lấy từ những bờ suối quen thuộc – nơi mà bao đời người M’nông vẫn coi là “mạch sống của làng.” Trộn với tro than, đá nghiền, đất được làm dẻo để dễ tạo hình và giữ độ bền sau khi nung.
Công cụ giản đơn, kỹ thuật tinh tế:
Không cần máy móc rườm rà, họ chỉ cần thanh tre, đá cuội, vài miếng vải thô. Mỗi hoa văn khắc chìm là một câu chuyện – hình sóng nước tượng trưng cho sự sinh sôi, dấu chân thú như bản đồ của rừng già, vòng tròn nối tiếp nhau tượng trưng cho sự gắn kết cộng đồng.
Nghi lễ & tâm linh:
Gốm không chỉ dùng để nấu ăn hay trữ nước. Nó hiện diện trong lễ cúng Giàng, lễ bỏ mả, lễ mừng lúa mới – những khoảnh khắc linh thiêng trong đời sống tâm linh của người M’nông.
“Không có gốm thì không có lễ,” bà H’Đruê, một nghệ nhân cao tuổi ở buôn Buôr (huyện Lắk) chia sẻ. “Con gái biết làm gốm là điều đáng tự hào.”
Mai một và hồi sinh – Cuộc chiến giữa truyền thống và hiện đại
Sự tràn lan của đồ nhựa, nhôm rẻ tiền và sự thay đổi trong lối sống khiến nghề làm gốm truyền thống dần bị lãng quên. Nhiều buôn làng không còn người trẻ biết nặn gốm. Người biết thì không sống được bằng nghề.
Nguy cơ thất truyền:
Chỉ còn những người phụ nữ cao tuổi – như những “ngọn lửa cuối cùng” – cố gắng giữ nghề. Sự mai một đang đến rất gần nếu không có hành động kịp thời.
Những tín hiệu tích cực:
Một số địa phương như Đắk Mil, Krông Nô (Đắk Nông), Lắk (Đắk Lắk) đã chủ động tổ chức lớp truyền dạy nghề gốm. Bộ VHTTDL cũng đưa gốm M’nông vào chương trình bảo tồn và phát huy nghề truyền thống.
Kết hợp hiện đại – sáng tạo ứng dụng:
Nhiều nghệ sĩ, nhà thiết kế bắt đầu đưa gốm M’nông vào những sản phẩm đương đại: chén trà, bình hoa, tượng trang trí… Các sản phẩm này xuất hiện tại hội chợ thủ công mỹ nghệ, nhận được sự quan tâm từ khách du lịch trong và ngoài nước.
“Gốm này không bóng bẩy như Bát Tràng, nhưng có hồn,” một du khách người Pháp nhận xét tại hội chợ thủ công Buôn Ma Thuột.
Gốm M’nông và tiềm năng du lịch cộng đồng
Du lịch không chỉ là khám phá cảnh quan. Đó còn là hành trình chạm vào văn hóa – điều mà gốm M’nông đang làm rất tốt.
Trải nghiệm chân thực tại buôn làng:
Du khách đến Buôn Jô (Krông Nô), Buôn Buôr (Lắk)… được ngồi bệt đất, nghe kể chuyện, tự tay nặn thử một chiếc chum nhỏ. Cảm giác “chạm vào đất – hiểu được hồn người” mang lại trải nghiệm khó quên.
Gắn kết du lịch và giáo dục văn hóa:
Các tour du lịch không chỉ giúp khách hiểu về văn hóa mà còn tạo công ăn việc làm cho người bản địa. Gốm trở thành công cụ giáo dục văn hóa sống động cho thế hệ trẻ và cả người ngoài cộng đồng.
Sản phẩm lưu niệm mang hồn Tây Nguyên:
Tượng gốm mini, bình nước cách điệu, móc khóa gốm… từ kỹ thuật gốm M’nông đang được nhiều đơn vị lữ hành chọn làm quà tặng du lịch cao cấp – giúp nâng tầm giá trị sản phẩm.
“Gốm không chỉ để ngắm mà còn để kể chuyện – mỗi chiếc nồi là một lát cắt văn hóa,” anh Trần Quốc Dũng, hướng dẫn viên du lịch tại Đắk Lắk cho biết.
Gốm M’nông – Không chỉ là đất và lửa
Gốm M’nông là một minh chứng rõ nét rằng văn hóa truyền thống – nếu được đầu tư đúng cách – có thể trở thành nền tảng vững chắc cho phát triển du lịch bền vững.
Vậy làm thế nào để giữ lửa truyền thống mà không bị “tụt hậu”? Làm sao để một sản phẩm thủ công tưởng chừng bình dị lại có thể trở thành ngôi sao trong ngành du lịch văn hóa?
Câu trả lời nằm ở sự cộng hưởng: giữa cộng đồng, chính quyền, ngành du lịch và cả những người kể chuyện – như chiếc nồi gốm kia, cần cả đất, lửa và đôi bàn tay yêu nghề để sống và lan tỏa.
Gốm M’nông – không đơn thuần là nghề, mà là hồn làng, là sứ giả văn hóa Tây Nguyên cần được bảo tồn và tỏa sáng.